Trong đời sống báo chí và truyền thông, nhu cầu diễn đạt các khái niệm mới, hiện tượng mới bằng cách sáng tạo từ mới vẫn thường xuyên diễn ra. Quan sát các trường hợp hình thành hoặc chuyển nghĩa từ vựng mới cũng có khá nhiều điều lý thú.
Mười lăm năm trước, trên báo chí Việt Nam, xuất hiện những cái tên thuần Việt đặt cho những người… Tây như: thầy Tô, trò Tốt. Không biết phóng viên nào là nguời đầu tiên nghĩ ra danh xưng khác cho huấn luyện viên Henrique Calisto (đội Gạch Đồng Tâm Long An và sau đó là tuyển quốc gia Việt Nam), thủ môn Fabio Santos là thầy Tô và trò Tốt, nhưng chẳng bao lâu sau đó, cách sáng tạo ấy được làng báo và cộng đồng chấp nhận.
Đã nhiều lần tôi tự thắc mắc: Sao không là thầy Ca mà là thầy Tô nhỉ? Hóa ra nghe âm thanh và nhìn chữ viết thầy Tô nó đã hơn. HLV Henrique Calisto đã sống và làm việc ở Việt Nam nhiều năm, hiểu sâu sắc bóng đá Việt Nam, văn hóa Việt Nam, nên gọi ông là thầy Tô nó mới rặt Việt. Tần suất xuất hiện những cái tên nguời là Tô, là Tốt nhiều hơn là Ca, là San trong tiếng Việt.
Huấn luyện viên Calisto sau trận chung kết AFF Cup 2008. Thời điểm này, Việt Nam giành chức vô địch Đông Nam Á. Ông chính là người được giới báo chí thể thao Việt Nam đặt cái tên thân thuộc: “Thầy Tô”
Cái hay của sự sáng tạo này là khi những từ đó đưa vào sử dụng, cộng đồng đều hiểu ngay, đều chấp nhận ngay. Và bằng chứng về thành công của sự sáng tạo đó là rất nhiều báo, đài sau này đã bắt chước cách gọi thầy Tô và trò Tốt trong một số bài viết, bài bình luận bóng đá Việt.
Chuyện sáng tạo từ ngữ như thế thường diễn ra trong đời sống báo chí theo những quy luật nhất định. Đầu tiên là do thói quen viết tắt những từ dài và có tần suất xuất hiện cao. Ví dụ: Forex (thay cho foreign exchange - ngoại hối); telecast (television broadcast - phát sóng truyền hình)… Người ta gọi một cách ẩn dụ hình thức này là chiếc va li: portmanteau (từ kết hợp). Có khi đó là sự kết hợp của một câu, một cụm nhiều từ. Ví dụ: Obamacare là từ viết mới diễn đạt cụm từ President B. Obama Healthcare program - một chính sách về bảo hiểm y tế của Tổng thống Mỹ Obama.
Hoặc cụm từ mà tiếng Việt hay gọi là cư dân mạng trong tiếng Anh cũng được ghép từ 2 thành tố internet và citizen: Netizen và sau này còn có từ netiquette (net + etiquette): quy tắc ứng xử trên mạng. Bản thân từ Internet cũng là tổ hợp mới xuất phát từ 2 thành tố international” và network.
Một cách sáng tạo thú vị là việc chuyển nghĩa những tên riêng (người, địa danh, sự kiện), hoặc danh từ chung nào đó thành các nét nghĩa khác. Hai Lúa là một ví dụ. Hiện nay trong đời sống ngôn ngữ Việt, từ hai lúa được dùng khá đa nghĩa, trong đó có một nghĩa tính từ (rất hai lúa chẳng hạn).
Tên riêng cựu Tổng thống Nga Vladimir Vladimirovich Putin những năm truớc cũng được báo chí khai thác sáng tạo rất độc đáo. Chẳng hạn từ putinport vốn đuợc ghép từ cái tên Putin của vị tổng thống này với từ sport. Putinport được dùng để chỉ những chính khách yêu thể thao.
Cũng có một loại ruợu ở Nga được định danh bằng cách ghép tên vị tổng thống nổi tiếng này với từ vodka. Đó là ruợu Putinka mà hiện ở Hà Nội vẫn có bán. Bastistuta, chàng cầu thủ tài hoa, cây săn bàn nhạy cảm người Argentina còn được báo chí đặt cho cái tên rất độc đáo: Batigoal (kết hợp giữa tên Bastistuta và Goal - ghi bàn).
Rạng sáng ngày Chủ nhật 2/6/2019 vừa qua, câu lạc bộ bóng đá của thành phố cảng nước Anh Liverpool đã bước vào trận chung kết Champions League thứ hai liên tiếp. Những thành quả của đội bóng này trên nhiều mặt trận những năm gần đây được xem là bất ngờ, là kỳ diệu.
Ví dụ, từ chỗ là đội yếu thế, Liverpool viết lên câu chuyện phi thường ở Anfield rạng sáng 8/5/2019 bằng cách đánh bại gã khổng lồ Barcelona 4-0 ở bán kết lượt về, qua đó vào chung kết Champions League bằng chiến thắng với tổng tỷ số 4-3 sau hai lượt trận khi vắng nhiều trụ cột như Mohamed Salah và Roberto Firmino. Quay lại chủ đề của bài viết, thành quả của đội bóng đá Liverpool đã thành ý tưởng cho các phóng viên sáng tạo ra một từ mới: Unbeliverpool.
Những chàng trai tài năng của câu lạc bộ bóng đá Liverpool - nhân tố tạo cảm hứng cho báo chí sáng tạo từ “Unbeliverpool”
Unbeliverpool là cách chơi chữ ghép unbelievable và Liverpool. Phát âm unbeliverpool nghe cũng na ná và sảng khoái như unbelievable (thật không thể tin được!). Từ unbeliverpool giờ đây đã thành hastag trên Twitter, Instagram tên một fanpage trên Facebook.
Từ wag trong báo chí tiếng Anh cũng mới xuất hiện mười mấy năm nay và bây giờ nó cũng được người Việt dùng trên truyền thông. Ban đầu, wag là cách viết tắt wife and girl, như một cách nói lóng để chỉ những người vợ hay bạn gái của các cầu thủ nổi tiếng tới dự một dạ tiệc. Về sau, nó dùng để chỉ chung những người phụ nữ đi cùng một người nổi tiếng trong nhiều lĩnh vực khác chứ không chỉ trong lĩnh vực thể thao.
Hiện nay, khi đời sống truyền thông phát triển, giới trẻ đặc biệt là tuổi teen cũng thường có những cách sáng tạo từ, thành ngữ mới. Ví dụ: 500 anh em hay 500 anh em thiện lành, ông chú ở Viettel, dành cả tuổi thanh xuân, sửu nhi, soái ca… là những từ và cụm từ chưa có trong tiếng Việt trước đây. Tuy nhiên, cộng đồng chính là trọng tài nghiêm khắc: những sự sáng tạo có ý nghĩa và thú vị, hợp lý mới được chấp nhận. Những tìm tòi có ý nghĩa đùa cợt, chạy theo thời sự, theo “trend” chỉ là nhất thời. Chúng ta chờ đợi các nhà báo, nhà truyền thông tiếp tục có những sáng tạo mới cho hệ thống ngôn ngữ tiếng Việt ngày càng giàu và đẹp.
Phan Văn Tú