Báo chí trong bữa tiệc thông tin của công chúng truyền thông

Mạng xã hội có sức mạnh của một công cụ truyền thông mới và là một phần trong hệ sinh thái truyền thông hôm nay

Khi mạng xã hội cạnh tranh với thông tin chính thống

Tại nước Mỹ - quê hương của internet, blog, mạng xã hội - những năm gần đây, người ta chứng kiến nhiều tờ báo tên tuổi lẫy lừng, có bề dày hoạt động hơn 100 năm đã phải đóng cửa vĩnh viễn.

Cũng tại nước Mỹ, người ta nói về sự thành công của tổng thống B.Obama, tổng thống D.Trump trong tranh cử nhờ tận dụng mạng xã hội Twitter và Facebook. Và, cũng là chuyện tranh cử, có một người Mỹ khá nổi tiếng đã trở thành nạn nhân của truyền thông xã hội trong cuộc bầu cử tổng thống năm 2004: ứng cử viên đảng Dân chủ John Kerry. 

Câu chuyện bắt đầu từ trang facebook của một nhóm cựu chiến binh Việt Nam tố cáo ông Kerry thêm mắm muối hồ sơ thời đi lính ở Việt Nam để chi phối cuộc đua vào Nhà Trắng, tố cao ông Kerry "gian dối để được trao 2/5 tấm huy chương". Đòn trí mạng bắt đầu được tung ra trên mạng và một cuộc tranh cãi nảy lửa đã bùng nổ trên truyền thông Mỹ. Tuy nhiên, cựu chiến binh Mỹ chiếm đến 27 triệu người, tức 1/5 số phiếu của cử tri Mỹ, đa phần cũng tham gia các mạng xã hội nên bị chi phối bởi các lời bình trên mạng. Cuối cùng những lời dối trá của nhóm cựu chiến binh này đã được phát hiện, nhưng danh tiếng của Kerry đã bị ảnh hưởng nghiêm trọng, và - như chúng ta đều biết - ông đã thất bại trong tranh cử.

Trong cuốn sách “Sự thật đầy đủ” viết năm 2008, Farhad Manjoo, khi phân tích trường hợp này, đã cho rằng các cựu chiến binh thành công vì sự phân mảnh của các nguồn tin tức trong thời đại kỹ thuật số, sự gieo rắc thông điệp sai trái trên mạng lan nhanh và rộng bằng cơ chế trực tuyến. Những lời nói dối khi được số đông vô tình ủng hộ đã tạo ra một cảm giác… thật và cấp bách. 

Internet và công nghệ kỹ thuật số đang làm thay đổi nguồn tin truyền thống. Bây giờ người đọc báo, nghe đài, người tiêu dùng báo chí cũng trở thành người đưa tin, người cung cấp tin. Vì thế, mỗi tờ báo giờ đây không chỉ cạnh tranh với các báo bạn mà phải “cạnh tranh“ với cả “báo chí công dân”, truyền thông xã hội với quy mô ngày càng hùng hậu, đa dạng, phức tạp và cực kỳ nhanh nhạy. 

Blogger, Facebooker, YouTuber… dù có nổi tiếng và thu hút nhiều lượt theo dõi, vẫn không được xem là nhà báo vì họ hoạt động không theo những nguyên tắc báo chí

Ai cũng có thể làm báo?

Kể từ khi mạng xã hội phổ biến ở Việt Nam, những bữa tiệc thông tin của công chúng ngày càng trở nên đa dạng, phong phú, phức tạp, xô bồ các món ăn. Những màn hình tương tác giờ đây đã thành công cụ vô cùng đơn giản, thông minh và lợi hại để mỗi giây, những công dân net toàn cầu có thể tải lên hàng tỷ byte thông tin. Ai cũng có thể trở thành nhà báo. Những nhà báo công dân ấy đi thẳng từ kỷ nguyên dùng cung nỏ chuyển sang máy bay, tàu lửa không thông qua giai đoạn tiểu liên, súng ngắn. Bình đẳng, rất bình đẳng trong làng truyền thông. Chỉ cần một chiếc điện thoại thông minh, một người dân bình thường hôm nay cũng có thể chụp ảnh, quay phim, đưa tin một sự kiện. Với báo chí, họ không chỉ là thực khách, mà có khi còn sắm vai trò đầu bếp. Thông tin báo chí giờ đây không chỉ là món ăn, mà đôi lúc trở thành nguyên liệu để những đầu - bếp - công - dân này tiếp tục chế biến.

Thế giới thông tin ngày càng phân mảnh do sự xuất hiện và lớn mạnh của truyền thông xã hội. Các dịch vụ blog, các mạng xã hội như YouTube, Facebook, Twitter… giờ đây thành một kênh thông tin có biên độ, cường độ lớn. Truyền thông xã hội - dù không chủ định - vẫn đang cạnh tranh trực diện và mạnh mẽ với báo chí chính thống. Nhà báo chuyên nghiệp giờ đây không còn là người duy nhất và đầu tiên đưa tin. Sức mạnh của truyền thông xã hội ngày càng lớn hơn, tầm ảnh hưởng rộng hơn và những tác hại do thông tin sai sự thật trên môi trường mạng xã hội cũng sẽ lớn hơn. Nhìn trên bình diện thế giới, đã có một cuộc khủng hoảng, va chạm giữa phương tiện truyền thông cũ và mới mà dấu hiệu của sự va chạm ấy vấn đề niềm tin. Ai và những gì đáng tin cậy hơn: chuyên nghiệp hay nghiệp dư, các nhà báo hay blogger?

Báo chí vẫn là nguồn thông tin chủ yếu và quan trọng

Đã có ý kiến bi quan cho rằng công chúng đang mất dần niềm tin vào độ tin cậy, chính xác, công bằng và cân bằng của báo chí; công chúng đang quay lưng với báo chí. Nhận định ấy xuất phát từ một số hiện tượng kỹ thuật, hiện tượng kinh tế trong nền công nghiệp báo chí ở một số nước tư bản, hoặc một số hiện tượng truyền thông cá biệt ở Việt Nam. Nhưng thực tế cho thấy, ngay cả những người đang lớn tiếng chỉ trích báo chí trong nước vẫn hằng ngày đọc báo, những blogger chê bai thông tin báo chí vẫn phải lấy tin bài trên báo làm nguyên liệu xào nấu trong chính các bài chỉ trích của mình. Thông tin báo chí vẫn là món ăn tinh thần quan trọng của công chúng.

Mỗi quốc gia có những cách riêng để quản lý, kiểm soát báo chí. Nền báo chí của từng nước có những đặc trưng khác nhau và khoảng cách về khả năng tiếp cận công nghệ thông tin và truyền thông của từng nước cũng khác nhau dù toàn cầu hóa là xu thế không cưỡng lại được. Nhưng không một nhà nước nào lại bỏ quên vai trò quyết định trong việc đảm bảo cho người dân tiếp cận được với thông tin, tin tức qua đủ các phương tiện truyền thông chính thống.

Báo chí chính thống cần làm tốt thiên chức của mình để giữ vững trận địa truyền thông hôm nay

Thời đại số đã tạo ra những thế hệ công chúng báo chí mới, tích cực hơn, năng động hơn và thời đại số buộc báo chí phải thay đổi cách nói với công chúng truyền thông của mình. Sự thay đổi ấy không chỉ ở phương pháp tác nghiệp mà còn ở thiên chức phục vụ. 

Công chúng trong dòng chảy thông tin xô bồ, đa dạng khó có thể đưa ra những quyết định thông minh để chọn lựa nhưng điều đó không đồng nghĩa rằng họ dễ dàng chấp nhận những sự áp đặt. Để giữ vững trận địa thông tin, người làm báo hôm nay cần tận dụng sức mạnh công nghệ để thực sự tạo cơ hội tương tác với công chúng. Có như vậy, báo chí mới làm tốt chức năng “diễn đàn của nhân dân”. Thói quen tư duy của một thời làm báo bao cấp làm chúng ta quên mất chuyện mời khán giả, thính giả, độc giả cùng làm báo, là đồng chủ thể sáng tạo trong bữa tiệc thông tin chung.

Truyền thông xã hội là phát minh của nhân loại, đừng cố chống lại nó và cũng không thể chống lại nó, báo chí phải biến nó thành cánh tay nối dài của mình để giành giật khách hàng, để mời công chúng “cùng làm báo”. 

Giữa dòng chảy xô bồ của bức tranh truyền thông hôm nay, hơn lúc nào hết, báo chí chính thống, cần được phát huy nhiều hơn nữa thiên chức của mình, bảo vệ những nguyên tắc kinh điển về độ tin cậy, sự trung thực và đạo đức trước yêu cầu sàng lọc và định hướng thông tin cho công chúng.