"Thuộc địa tái chế" đánh gãy niềm tin cố hữu để đối diện với sự thật

Bộ phim tài liệu của Hãng KBS (Hàn Quốc) "Thuộc địa tái chế", đạo diễn Kalam Kim, đưa người xem đến một ngôi làng ở Đông Java, Indonesia. Nơi đây, thấp thoáng ta thấy cánh đồng lúa và bụi chuối - những hình ảnh quen thuộc, gần gũi với văn hóa nông nghiệp của đất nước Việt Nam.

Nhưng liền ngay sau đó, vùng đất màu mỡ tươi tốt ấy bị những cột khói đen "nuốt chửng", đồng lúa xanh phải nhường chỗ cho những "nghĩa địa rác"... Ở đây, chúng ta không thấy những cây rơm cao ngồng thơm mùi no ấm, ta thấy những "núi" rác! Và thật kỳ lạ, rác ở rất nhiều nơi trên thế giới, từ Hà Lan, Úc, Hàn Quốc, Mỹ, Anh, Canada, Đức... lại xuất hiện ở một khu làng nhỏ xa xôi ở Đông Java.

Điều gì đang diễn ra trên mảnh đất này?

Câu trả lời sẽ có khi ta theo chân cô bé 16 tuổi Nina (tên đầy đủ: Aeshnina Azzahra), một nhà hoạt động vì môi trường, đi một vòng quanh khu làng nơi cô sinh ra và lớn lên.

Ở đây, người dân "hồn nhiên" dùng rác thải làm chất đốt cho các lò nung; họ chế biến thực phẩm bên cạnh những đống rác lớn, trên ngọn lửa cháy từ nhựa; họ (bao gồm cả người già, trẻ nhỏ) trở thành những "nông dân nhựa", cặm cụi bới rác để nhặt nhạnh những thứ có thể tái chế mà không biết có thể kiếm được 1 đô-la mỗi ngày hay không...

Người dân sống như thế bởi họ không còn lựa chọn khác, vì rác ở ngay trước mắt họ; vì các doanh nghiệp đến mua đất đã biến cánh đồng lúa xanh mát trước đây trở thành những bãi rác; vì không có tiền, người dân buộc phải dùng rác thải nhựa làm chất đốt thay vì gỗ; vì không có tiền, họ không thể đến bệnh viện kiểm tra dù nhận thấy những bất thường trong cơ thể...

Rác của riêng một ngôi làng nhỏ ở Đông Java không thể vây bủa cuộc sống của họ đến thế. Người dân nơi đây không chỉ phải đối diện với rác thải của chính mình mà còn phải "vật lộn" trong đống rác đến từ các nước phát triển. Hà Lan, Úc, Hàn Quốc, Mỹ, Anh, Canada, Đức... "tuồn" rác của họ đi dưới cái tên mỹ miều - xuất khẩu "rác thải tái chế", Indonesia nhập khẩu rác dưới vỏ bọc "giấy".

Indonesia không là bến đỗ duy nhất của số rác này, chúng còn đến các nước đang phát triển khác ở Đông Nam Á. Tại sao một chuyện phi lý rõ ràng như vậy lại có thể diễn ra? Tại sao các nước phát triển lại xuất khẩu rác thải nhựa đến các nước đang phát triển, trong khi họ "vỗ ngực" tự tin về năng lực tái chế của mình? Tại sao người dân vô tội lại phải gánh chịu cuộc sống bế tắc đến vậy?

Có một sự thật bị giấu nhẹm

Nhiều người trong chúng ta có một nhận thức rằng: rác thải nhựa có thể tái chế nên ta có thể an tâm sử dụng mà không cần cảm thấy có lỗi với môi trường và thế hệ mai sau.

Kỳ thực, đó là một niềm tin sai lầm! Một sự thật cốt lõi đã bị che dấu hàng chục năm qua. Quảng cáo của các doanh nghiệp đã tạo nên lầm tưởng rằng nhựa có thể tái chế, chiến lược của doanh nghiệp đã đẩy trách nhiệm xử lý rác thải và phân loại cho người tiêu dùng, chính quyền địa phương hoặc nhà nước. Sau cú sốc niềm tin này, người xem "Thuộc địa tái chế" đã theo chân ê-kíp làm phim tìm đến những nhà máy tái chế hàng đầu ở Đức, Hàn Quốc, từ đó họ không khỏi ngỡ ngàng trước những điều nghe được.

Một vật phẩm được làm toàn bằng nhựa nhưng nếu nắp, thân, thậm chí là tấm dán thành phần và hướng dẫn sử dụng... là những vật liệu khác nhau, vật phẩm này không thể tái chế. Chưa kể, tái chế còn đòi hỏi phải đổ hết những thứ bên trong ra, xử lý hóa chất và làm sạch.

Hay bao nylon cũng là nhựa, nhưng chúng không giống nhau. Có loại không co giãn (có thể dễ dàng bị xé rách) vì chứa hỗn hợp polustyrene và polypropylen. Có loại có thể kéo giãn và những sản phẩm này được gọi là LDPE... Tất cả những điều tai nghe mắt thấy đó đã cho ta một khẳng định: vật liệu chứa nhiều loại nhựa không thể tái chế, bất kỳ chất phụ gia nào trộn lẫn với polyme cũng đều vô hiệu hóa việc tái chế.

Vì không thể tái chế, các nước phát triển đã chọn xuất khẩu rác của họ - một con đường vừa rẻ vừa "nhanh, gọn, lẹ". Còn các nước đang phát triển trở thành "thuộc địa tái chế", thành những "nghĩa địa" rác. Và vô lý hơn nữa khi sau tất cả, các nước Đông Nam Á lại trở thành là "tội nhân" rác thải nhựa, là "thủ phạm" chính ra ra ô nhiễm nhựa!!!

Không có biên giới cho vấn đề ô nhiễm môi trường

Quay lại với ngôi làng nhỏ của Nina ở Đông Java, rác thải nhựa vẫn ở đó. Nó không biến mất, nó chỉ chuyển biến thành vi nhựa trong đất; vi nhựa trong các dòng sông nơi nhà máy giấy xả thải không qua xử lý; trở thành chất đốt, trộn lẫn với thực phẩm, phá hủy bầu không khí trong lành. Nó quay ngược trở lại vào cơ thể người và thấm sâu vào tự nhiên để gây hại, tàn phá, làm mất cân bằng...

Nếu tình trạng này vẫn tiếp diễn, rác thải nhựa sẽ "thuộc địa hoá" nơi đây, sẽ phá hủy tương lai của nhiều thế hệ... Thông qua bộ phim, ta đã thấy rõ tái chế chỉ giải quyết được phần ngọn của vấn đề, đây không phải là cách hiệu quả để giải quyết bài toán rác thải nhựa. Tận căn của rác thải nhựa nằm ở ngành công nghiệp nhiên liệu hóa thạch, hóa dầu vì nó vẫn tận lực khai thác thiên nhiên, đáp ứng nguyên liệu cho sản xuất vật liệu nhựa.

Người ta có thể cắm cột mốc biên giới để bảo vệ lãnh thổ mỗi quốc gia, nhưng lại không cách nào chắn được sự trao đổi của không khí, không thể chắn những dòng nước ngầm, càng không thể cắt đi mối liên kết chặt chẽ trong giới tự nhiên.

Khi sóng thần ập đến, động đất xảy ra, khi cháy rừng lan rộng, dịch bệnh hoành hành... những tai họa ấy sẽ không phân biệt đâu là nước phát triển, đâu là nước đang phát triển. Nhìn lại lịch sử mấy chục năm qua, ta thấy có những nỗ lực bảo vệ môi trường nhưng dường như hiệu quả không như mong đợi. Ta đã nghe nhiều về hiệu ứng cánh bướm, về thí nghiệm ếch luộc chậm, ta cũng nghe nói rất nhiều về các vấn nạn môi trường, về sự biến đổi của khí hậu, về những nguy cơ thảm họa do Trái Đất không ngừng nóng lên.

Bộ phim tài liệu "Thuộc địa tái chế" đập tan sự thờ ơ, thôi thúc mỗi cá nhân thay đổi thói quen tiêu dùng, tìm đến lối sống thân thiện với môi trường. Đồng thời, phim cũng đặt ra thách thức ở góc độ vĩ mô cho mỗi quốc gia, xem nhựa - rác thải nhựa như một "đại dịch toàn cầu" để tìm ra giải pháp khả dĩ hơn, hiệu quả hơn.