Tượng gốm Sài Gòn xưa, di sản nghệ thuật độc đáo

Mỗi bức tượng tại trưng bày gợi mở nhiều câu chuyện về tinh thần sáng tạo và đời sống tâm linh phong phú của người xưa. Tiến sĩ Hoàng Anh Tuấn, Giám đốc Bảo tàng Lịch sử TP. Hồ Chí Minh, cho biết: "Trong hành trình khai phá đất phương Nam, cùng với những mái đình, ngôi chùa, hội quán… được dựng lên đáp ứng yêu cầu về văn hóa tinh thần của các cộng đồng cư dân, nghề gốm Sài Gòn dần hình thành và phát triển rực rỡ vào thế kỷ 18 - 19. Gốm không chỉ dùng để làm các vật dụng đời thường mà còn được chế tác thành những pho tượng thờ tinh xảo, thể hiện văn hóa Việt trong hơi thở Đạo giáo, Phật giáo và tín ngưỡng dân gian. Ở những pho tượng này không chỉ có nghệ thuật, mà còn có tín ngưỡng, tâm linh, và ký ức cộng đồng - những giá trị tạo nên bản sắc của cư dân Sài Gòn - Gia Định".

Người xem sẽ được chiêm ngưỡng tượng thờ Phật giáo - dòng sản phẩm nổi tiếng ở các lò gốm Sài Gòn xưa, với nhiều hình tượng đa dạng: Phật, Bồ Tát, La Hán, Bồ Đề Đạt Ma, Hộ Pháp, Tiêu Diện... Các tượng hầu như được tráng men với 2 trường phái chính: Sử dụng bảng màu men phong phú để tăng giá trị mỹ thuật hoặc phủ men vàng đơn sắc làm nền, sau đó các chùa sẽ tự tô màu theo ý riêng. Tư thế và trang phục trên tượng tuân thủ chặt chẽ theo quy tắc đồ tượng học Phật giáo.

Trong loạt tượng thờ Đạo giáo, đáng chú ý là bộ Tam Quan Đại Đế, gồm 9 pho tượng. Ba vị thần chính là Thiên Quan, Địa Quan và Thủy Quan được thể hiện trong tư thế ngồi trên ngai, đi kèm là 6 tượng người hầu đứng hai bên. Tổng thể bộ tượng có phong cách rất gần gũi với bộ Ngọc Hoàng, Nam Tào, Bắc Đẩu, nhưng vẫn mang nét riêng nhờ sự khác biệt trong họa tiết áo, kiểu mũ, tư thế tay và biểu cảm gương mặt. Qua chất liệu gốm và bàn tay tài hoa, nghệ nhân xưa đã thể hiện các vị thần tiên trong Đạo giáo bằng ngôn ngữ dân gian sinh động.

Tượng thờ dân gian của gốm Sài Gòn xưa phản ánh rất rõ nét đời sống tinh thần phong phú của cư dân Nam bộ cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20. Nổi bật là các pho tượng Thiên Hậu Thánh Mẫu, Chúa Tiên Nương Nương, Ngũ Hành Nương Nương, Phúc Đức Chính Thần, Quan Thánh Đế Quân… Các sản phẩm này có thể là tượng đất nung sơn màu hoặc tượng gốm phủ men, đều được tạo hình đoan chính, y phục nhiều lớp, toát lên vẻ trang nghiêm.

Tượng trang trí kiến trúc phổ biến trong các đình, chùa, miếu, hội quán của cả người Việt lẫn người Hoa ở Nam bộ cũng là điểm nhấn thú vị. Những tượng mô tả nhân vật trong Đạo giáo và dân gian như: Bát Tiên, Ông Nhật - Bà Nguyệt, Ngọc Nữ dâng bình, Lưu Hải câu cóc…, cùng các quần thể tiểu tượng (ngõa tích) được chế tác công phu, tái hiện điển tích Trung Hoa với hình tượng người, xe, lầu, đài xếp lớp, tạo chiều sâu thị giác mạnh mẽ. Các màu men như xanh đồng, xanh cobalt, nâu đỏ, trắng ngà, vàng được khai thác tối đa. Với độ bền cao và khả năng chịu được khí hậu nóng ẩm, dòng gốm trang trí đã góp phần quan trọng tạo nên mỹ thuật đặc trưng cho các công trình tín ngưỡng tôn giáo ở Sài Gòn - Chợ Lớn và của cả vùng đất Nam bộ.

Trên một số tượng còn khắc/đắp minh văn Hán tự - ghi niên đại, lò gốm (Hưng Lợi, Bửu Nguyên, Đồng Hòa, Đồng An…), tên người thợ - như những dòng "chứng từ bằng đất". Đây cũng chính là nguồn tư liệu quý, giúp cho việc nhận diện và nghiên cứu sâu hơn về dòng gốm Sài Gòn xưa.

Trong những ánh men nâu trầm hay đa sắc, từ những nét tạo hình mộc mạc đến tinh xảo, người xem tìm lại hình bóng của một Sài Gòn xưa - nơi nghệ thuật dân gian hòa quyện cùng niềm tin tâm linh, nơi cái đẹp được sinh ra từ đời sống lao động rất đỗi bình dị. 

Nguồn: Thanh niên