Bót Catinat, ''viên ngọc quý'' di sản của Sài Gòn - TP.HCM

Sáng 19/9, Sở VH-TT TP.HCM tổ chức hội thảo khoa học Di tích lịch sử Bót Catinat thu hút sự quan tâm của giới nghiên cứu, nhà khoa học, cựu tù chính trị, cơ quan quản lý văn hóa và những người yêu TP, nhằm củng cố thêm tư liệu, nhận định về giá trị của di tích và thực hiện công tác bảo tồn.

TỪ "NGỤC TRẦN GIAN" ĐẾN DI SẢN KIẾN TRÚC ĐỘC ĐÁO

Bót Catinat có vị trí đắc địa ở số 164 trên đại lộ Rue Catinat (đường Đồng Khởi hiện nay) chạy dài từ Nhà thờ Đức Bà tới bờ sông Sài Gòn - một trong những trục đường huyết mạch và danh giá nhất, mang đậm dấu ấn quyền lực của chế độ thời Pháp thuộc.

Công trình kiên cố hoàn thành vào năm 1881 và từng trải qua một lần trùng tu vào năm 1933. Ban đầu, chỉ dùng làm Sở thu thuế nhưng đến năm 1917 chuyển thành trụ sở cơ quan Mật thám Nam kỳ. Từ đó, Bót Catinat khét tiếng là "Lò sát sanh" (1917 - 1945) và "Ngục trần gian" (1945 - 1954), với những căn hầm sâu dưới mặt đất và xà lim lớn, nhỏ để mật thám Pháp giam giữ, tra khảo tù nhân chính trị, những nhà cách mạng yêu nước, bao gồm các tên tuổi như: Tôn Đức Thắng, Phạm Văn Đồng, Trần Huy Liệu, Nguyễn Duy Trinh, Lý Tự Trọng, Ngô Gia Tự, Lê Hồng Phong, Nguyễn Thị Minh Khai…

Nói về nguồn gốc của tên gọi, nhà nghiên cứu Nguyễn Hoàng Thái (Bảo tàng Chứng tích chiến tranh) cho biết: "Bản thân cái tên Catinat đã là tuyên ngôn về cuộc chinh phạt. Đường ban đầu có tên số 16 nhưng đến năm 1865, đô đốc cai quản đã đổi lại theo tên tàu hộ tống Pháp Catinat từng tham gia pháo kích Đà Nẵng năm 1858 và tấn công Sài Gòn năm 1859 để vinh danh Nicolas de Catinat - một Thống chế của Pháp dưới thời vua Louis XIV".

Về mục đích tồn tại, TS Đào Vĩnh Hợp (Trường ĐH Sài Gòn) cho rằng: "Bót Catinat nằm trong hệ thống liên bang Đông Dương trở thành biểu tượng địa điểm, vừa là hạ tầng nghiệp vụ của chuỗi tạm giam - thẩm vấn - tra tấn trước khi "luân chuyển" các tù chính trị tới Khám Lớn Sài Gòn hay Côn Đảo, trở thành chứng nhân của lịch sử đấu tranh cách mạng, của những phong trào yêu nước sôi nổi, ghi dấu những năm tháng kiên cường của các lãnh đạo tiền bối và người dân yêu nước".

Không chỉ mang dấu ấn lịch sử, Bót Catinat (hiện là trụ sở Sở VH-TT TP.HCM) còn là di sản kiến trúc độc đáo. Tòa nhà xây theo phong cách Pháp tân cổ điển, lối kiến trúc đặc trưng kiểu phương Tây có sự thích nghi với điều kiện khí hậu nhiệt đới - trong "hình ảnh đô thị châu Âu giữa lòng phương Đông" - khiến nơi đây trở thành điểm nhấn đặc sắc. "Đây là "trục di sản đô thị" tiêu biểu bậc nhất Sài Gòn - TP.HCM, vừa là tuyến thương mại - du lịch năng động. Nếu làm tốt, tuyến phố này không chỉ là khu thương mại cao cấp mà còn là "bảo tàng sống" của Sài Gòn", Tổng thư ký Hội Khoa học lịch sử TP.HCM - TS Nguyễn Thị Hậu khẳng định.

NHANH CHÓNG PHÁT HUY CÁC GIÁ TRỊ DI SẢN

Với khuôn viên 3.500 m2, lại ở vị trí "đất vàng" và giữ vai trò là một phần trong ký ức lịch sử - chính trị của TP.HCM nhưng cho đến nay địa điểm Bót Catinat xưa vẫn chưa phát huy hết giá trị hiện có, thậm chí còn phải chờ hồ sơ xếp hạng di tích. "Sự thiếu vắng một tấm khiên pháp lý vững chắc đã đẩy tòa nhà vào tình thế vô cùng bấp bênh, dễ bị tổn thương trước những cơn sóng của quá trình đô thị hóa", nhà nghiên cứu Nguyễn Hoàng Thái bày tỏ băn khoăn.

Trước tình trạng Bót Catinat bị xuống cấp như thấm dột mái, rạn nứt tường, muối hóa, sàn/cửa gỗ mục và biến đổi do cải tạo nội thất tùy tiện làm mất tính nguyên gốc, Th.S Vũ Thị Hương (Viện Nghiên cứu phát triển TP.HCM) đề nghị phải có giải pháp bảo tồn cụ thể, "không để Bót Catinat ở trạng thái nửa vời".

Để di sản trở thành "con gà đẻ trứng vàng", theo bà Lê Tú Cẩm, Chủ tịch Hội Di sản văn hóa TP.HCM: "Biết bao bài học thực tiễn chứng minh giá trị di sản khi biết cách phát huy sẽ tạo nên những giá trị mới, chẳng hạn như Bảo tàng Chứng tích chiến tranh hay Nhà tù Hỏa Lò tự chủ tài chính và vẫn làm tốt nhiệm vụ bảo tồn. Có thể nghiên cứu mở các tour tham quan có hướng dẫn viên hay những buổi học ngoại khóa để biến di tích thành lớp học lịch sử sống động, nơi mỗi câu chuyện, mỗi hiện vật đều là bài học sâu sắc".

"Trong bối cảnh hội nhập và toàn cầu hóa, việc bảo tồn Bót Catinat không chỉ mang ý nghĩa trong phạm vi quốc gia, mà còn góp phần quảng bá hình ảnh TP.HCM như một đô thị năng động và giàu ký ức lịch sử - "mạch ngầm ký ức" làm nên bản sắc, đồng thời nhắc nhở thế hệ trẻ về giá trị của độc lập, tự do - những điều được đánh đổi bằng máu và nước mắt của cha ông. Giá trị trường tồn của di tích là trở thành "bảo tàng sống" trong lòng nhân dân", bà Lê Thị Dung (Viện Nghiên cứu phát triển TP.HCM) nhấn mạnh.

Nguồn: Thanh niên