Ông có mặt trong nhiều chiến dịch hành quân, càn quét lớn của Mỹ ngụy để thu thập tin tức làm cơ sở nghiên cứu, phân tích tổng hợp về âm mưu, chiến lược chiến tranh của địch. Ông có quan hệ với nhiều tướng tá và quan chức cao cấp Mỹ ngụy, nên nhiều người còn đồn thổi ông hoạt động cho CIA, làm cho nhiều chính khách phải nể sợ. Sau chiến thắng 30/4/1975, ông ở lại Sài Gòn (TP.HCM), trở về vẹn nguyên là một chiến sĩ tình báo của cách mạng, người anh hùng của nhân dân. 

Ông chính là Thiếu tướng Hai Trung (Phạm Xuân Ẩn), Anh hùng Lực lượng Vũ trang Nhân dân Việt Nam. Ông sinh ra ở Biên Hòa, bên dòng sông Đồng Nai hào khí của phương Nam. Tuổi thơ của ông có 3 năm gắn bó với quê nội ở Huế, 9 năm ở miền Tây Nam bộ. Khi trưởng thành, do cuộc mưu sinh và hoạt động cách mạng, ông đã chọn Sài Gòn (TP.HCM) làm nơi định cư cho đến cuối đời.

Để khai thác các nguồn tin có tầm chiến lược cao hơn, cấp trên giao nhiệm vụ cho Hai Trung tiếp cận với Bộ Tổng hành dinh Quân đội Liên hiệp Pháp. Với chức danh làm công chức, lại học trường Tây, có giấy khai sinh do Tây cấp, là con của một cựu trắc địa sư tên tuổi, ông dễ dàng được tuyển dùng làm nhân viên tham mưu tin cậy trong Bộ Chỉ huy Quân đội Liên hiệp Pháp. Khi Mỹ có ý đồ hất cẳng Pháp để nhảy vào Đông Dương, Hai Trung đã lọt mắt xanh Chủ nhiệm Sở CIA và Trưởng Phái đoàn viện trợ quân sự Mỹ ở Sài Gòn.

Năm 1955, khi các đồng chí đồng đội của ông xuống tàu tập kết ra Bắc, ông vì nhiệm vụ mà ở lại bám địch, chính thức trở thành người cộng sự của phái bộ quân sự Mỹ ở miền Nam. Ông là một trong những người sớm chuẩn bị trận địa đánh Mỹ trên trận tuyến thầm lặng của người chiến sĩ tình báo. Khi các cố vấn quân sự Mỹ thay Pháp huấn luyện quân đội ngụy, Hai Trung được mời làm thông dịch viên, để soạn thảo các tài liệu về tham mưu, tổ chức, tác chiến, huấn luyện, hậu cần, từ tiếng Anh sang tiếng Việt. Ngụy quyền Sài Gòn thành lập Khung của sáu Sư đoàn Khinh quân, ông có mặt cùng đoàn cố vấn Mỹ trong các hoạt động để tổ chức xây dựng các sư đoàn chủ lực đầu tiên của quân đội Ngụy. Đây là dịp tốt để ông xâm nhập sâu vào lòng địch.

Được phái bộ Mỹ can thiệp, ông được sang Mỹ học đại học báo chí. Đây là dịp tốt để ông hiểu sâu hơn về văn hóa kinh tế chính trị xã hội tư bản Mỹ, từ đó giúp ông nâng cao tầm nhận thức, có thêm trình độ khai thác phân tích tin tức tình báo mang tầm chiến lược. Trong quá trình học tập, được tiếp xúc với lối sống thực dụng kiểu Mỹ đã giúp ông rút ra những bài học trong nghề nghiệp. Giữa lúc ông đang học ở Mỹ, tại Sài Gòn, Mỹ - Diệm thực hiện các chiến dịch tố cộng, diệt cộng, ra sức bắt bớ thủ tiêu những người kháng chiến cũ, nhiều đồng chí hoạt động trong các lưới tình báo bị những tên phản bội chỉ điểm bắt bớ, giam cầm trong các nhà tù.

Các đồng chí phụ trách lưới tình báo của Hai Trung như Mười Hương, Dương Minh Sơn cũng đều sa vào tay giặc. Đứng trước tình hình các lưới tình báo bị vỡ, rất có thể ông đã bị lộ. Vì thế, con đường trở về Việt Nam với ông là cả một sự thách thức trước những cạm bẫy của kẻ thù có thể đang giăng ra chờ ông. Nhiều giả thiết được đặt ra, nhưng với ý chí của người chiến sĩ tình báo học để về phục vụ cách mạng, nên dù trong tình thế hiểm nghèo, ông vẫn đi một nước cờ táo bạo đến cơ quan viện trợ của Hoa Kỳ để thăm dò và xin vé máy bay về thẳng Sài Gòn. Trở về, ông xin vào làm việc ở Sở Nghiên cứu Chính trị Xã hội, Phủ tổng thống để thăm dò kẻ địch.

Ngày ấy với người chiến sĩ tình báo, việc củng cố vỏ bọc an toàn trong lòng địch đã khó, việc móc nối lại với tổ chức khi bị đứt liên lạc với lưới tình báo là một chặng đường gian nan nhiều thử thách. Khi giữa đô thành đầy rẫy sự khám xét bắt bớ của công an, mật vụ, thật giả lẫn lộn, ông từng thận trọng tìm lại đồng đội ở khắp nơi trong các ngõ ngách và kết nối được với các đồng chí, đồng đội của mình. Những năm 1960, chính quyền Diệm - Nhu thực hiện chính sách Ấp chiến lược, biến Việt Nam thành nhà tù khổng lồ hòng ngăn chặn, cô lập những người cộng sản, phá vỡ các cơ sở cách mạng của ta.

Trong vai nhà báo, Hai Trung được Trần Kim Tuyến tin tưởng giao cho nhiệm vụ kiểm tra kế hoạch xây dựng các khu trù mật có tầm chiến lược của địch lúc bấy giờ. Ở vào vị trí thuận lợi, ông không chỉ thu thập phân tích các nguồn tin mang tính chiến lược mà còn thường xuyên cung cấp tài liệu về kế hoạch bình định nông thôn, cách sử dụng trực thăng theo kế hoạch của đối phương như chiến thuật bổ lưới phóng lao, chiến thuật diều hâu, hợp đồng cùng bộ binh và thiết xa vận... Các nguồn tin của ông đã góp phần giúp quân và dân miền Nam chủ động phá tan hàng loạt các ấp chiến lược, mở các chiến dịch lớn đánh bại các chiến thuật thiết xa vận trên khắp các chiến trường, làm phá sản từng bước chiến lược chiến tranh đặc biệt của Mỹ ngụy.

Cuộc chiến tranh càng ác liệt, ông càng bám sát các cuộc hành quân của Mỹ ngụy trên nhiều chiến trường. Đi đến đâu, ông cũng phải cầm lòng chứng kiến những cảnh bắn giết đau thương với đồng bào, đồng chí của ta. Nhưng từ mặt trận, ông có những bài báo phản ánh tính thời sự của các chiến trường, viết những bài bình luận quân sự, đánh giá, phân tích sắc sảo về mâu thuẫn giữa quân Mỹ và quân ngụy, giữa cấp trên cấp dưới... Từ đó, ông có những báo cáo, nhận định chiến lược về khả năng quân sự, tình hình mâu thuẫn chính trị trên chính trường miền Nam.

Trong chiến tranh, Mỹ ngụy tung ra những lực lượng phản gián hoạt động ở khắp nơi, nhưng lưới tình báo đi sâu của nhà báo Hai Trung luôn khôn khéo tạo cho mình vỏ bọc kín đáo. Là một kí giả được Mỹ đưa đi đào tạo, về nước lại làm cho hãng thông tấn của Anh, về sau là các báo của Mỹ, có mối quan hệ rộng rãi với các cơ quan quân sự tình báo Mỹ cùng quan chức cao cấp Phủ tổng thống, Cơ quan đặc quyền tình báo, Tổng nha cảnh sát quốc gia, Bộ tổng tham mưu... Ông là người có uy tín giữa chính trường Sài Gòn, nên các phe phái Ngụy quân Ngụy quyền chống đối nhau lẫn nhau thường tìm cách đến với ông để mong được thân cận với các quan thầy Mỹ. Đây là thời cơ để ông mở rộng tầm hoạt động, khoét sâu vào mâu thuẫn của kẻ thù.

Ở vào vị trí thuận lợi, ông đã lấy được toàn bộ kế hoạch đánh phá ta sau Mậu Thân 1968, do Đại tướng Creighton Abrams vạch ra, với cách chiến thuật ong chích, bàn cờ, dùng tới 2.000 trực thăng hòng dồn lực lượng ta vào thế kẹt rồi tiêu diệt từng lực lượng một, đặc biệt là kế hoạch phượng hoàng nhằm tiêu diệt hạ tầng cơ sở cách mạng của ta ở vùng nông thôn. Biết âm mưu của địch, ta đã chủ động phòng tránh và tổ chức đánh trả thắng lợi. Năm 1971, ông được Tham mưu trưởng Sư đoàn nhảy dù cho biết tin Mỹ vạch kế hoạch đánh sang hạ Lào, cắt ngang đường mòn Hồ Chí Minh và khu vực Sê pôn, lấy Đồng Hới và Mường Va Lan làm tiêu điểm. Nhờ biết trước được âm mưu của địch, ta đã kịp thời điều động các đơn vị chủ lực bày sẵn thế trận, chờ địch đến để tiêu diệt, làm phá sản hoàn toàn chiến lược Việt Nam hóa chiến tranh của Mỹ.

(Bài có sử dụng tư liệu của đồng nghiệp)