Hành trình đến với nghề phỏng dựng lại những mẫu lồng đèn truyền thống của vợ chồng chị Nguyễn Thị Kim Thủy bắt nguồn từ những ngày ở nhà vì đại dịch COVID-19, chị Thủy - người vốn có niềm đam mê sâu sắc với đồ cổ và văn hóa truyền thống - đã rủ chồng cùng làm những chiếc lồng đèn để bày bán. Với xuất thân từ Đại học Kiến trúc TP.HCM, chị Thủy cùng chồng mình đã có kiến thức nền tảng về màu sắc, mỹ thuật cũng như hình khối. Từ những sản phẩm đầu tiên, chị không ngừng thử sức với những mẫu lồng đèn lớn hơn, phức tạp hơn. Niềm vui ban đầu ấy đã dần nảy nở thành một hành trình gắn bó bền bỉ kéo dài hơn 4 năm. 

Và từ đó, "Khởi Đăng Tác Khí" ra đời, mang trong mình sứ mệnh vun đắp tình yêu văn hóa và gìn giữ những giá trị Việt quý báu. Nơi đây, những chiếc lồng đèn và đồ chơi lễ được phỏng dựng, như thể thời gian quay ngược trở lại, tái hiện cả tâm huyết của các bậc nghệ nhân xưa đã để lại từ cả trăm năm về trước.

Trong bối cảnh "thế giới phẳng" với dòng chảy thông tin và giao thoa văn hóa không ngừng nghỉ, Khởi Đăng Tác Khí nhận ra rằng ký ức cộng đồng chính là cội rễ, là mạch nguồn để truyền thống được tiếp nối và dòng chảy văn hóa không bị đứt gãy. Chính vì lẽ đó, nhóm đã dày công phục dựng những mẫu lồng đèn cổ đã vắng bóng hơn 100 năm, điển hình là lồng đèn "Đại Long uy nghi" từng xuất hiện trong lễ hội Phủ Dầy, Nam Định (1920). Qua đó, Khởi Đăng Tác Khí không chỉ góp phần bảo tồn ký ức mà còn tiếp nối dòng chảy văn hóa ngầm của người Việt.

Lồng đèn 'Đại Long uy nghi' ngày xưa và bây giờ

Đến nay, Khởi Đăng Tác Khí đã phục dựng thành công 8 mẫu lồng đèn Trung thu truyền thống, bao gồm: Ngư Long Biến Hóa (mô phỏng cá chép vượt vũ môn hóa rồng), Cự Giải (mang ý nghĩa cầu may trong học tập và công danh), Bươm Bướm, Lý Ngư Hóa Long (đầu rồng, mình cá), Đại Long, Châu Chấu, Cá Lóc (cá quả), và Bọ Ngựa (hay còn gọi là Ngựa trời). 

Mỗi mẫu lồng đèn thường tiêu tốn từ 3 đến 6 tháng cho quá trình nghiên cứu, tìm kiếm tư liệu, thử nghiệm vật liệu và liên tục cải tiến. Theo chị Kim Thủy, trong số đó, lồng đèn Đại Long là mẫu thách thức nhất. Để thể hiện đúng thần thái của rồng Việt Nam - vốn mang nét thân thiện, gần gũi nhưng không kém phần uy nghiêm, khác biệt với hình tượng rồng dữ tợn của nhiều nước Á Đông - đòi hỏi sự kết hợp tinh tế của nhiều yếu tố. Nếu không thực hiện khéo léo, ý nghĩa bảo tồn văn hóa mà tác phẩm mang lại sẽ khó lòng trọn vẹn.

Chia sẻ về mẫu lồng đèn Trung thu mới mang tên "Ngựa Trời Gắp Lửa", chị Kim Thủy cho biết, từ những tư liệu hình ảnh ít ỏi ban đầu, chị đã phát hiện ra rằng trong ký ức của các bậc cao niên, cũng như ngay trong gia đình, loài bọ ngựa vốn được gọi bằng cái tên thân thuộc là "ngựa nhà trời". Hình ảnh này gắn liền với câu chuyện dân gian về ngựa trời mà ông Trời phái xuống để gấp lửa. Loài này còn có tên gọi khác là đường lang, gợi lên tinh thần mạnh mẽ, ý chí quật cường.

Khởi Đăng Tác Khí muốn mang câu chuyện "Ngựa Trời Gắp Lửa" đến gần hơn với công chúng, để cùng nhau giữ gìn những giá trị truyền thống có nguy cơ bị lãng quên

Theo chị Kim Thủy, hiện nay phần lớn tư liệu chỉ còn tồn tại trên giấy, trong khi những câu chuyện dân gian, truyền thuyết lại đang dần bị mai một. Bên trong đó là cả một kho tàng văn hóa rộng lớn, thôi thúc Khởi Đăng Tác Khí mang câu chuyện "Ngựa Trời Gắp Lửa" đến gần hơn với công chúng, để cùng nhau giữ gìn những giá trị truyền thống có nguy cơ bị lãng quên. 

Để làm nên một chiếc lồng đèn "Ngựa Trời Gắp Lửa", nhóm mất khoảng ba đến bốn tháng để nghiên cứu và tạo mẫu. Khâu hoàn thiện không chỉ dừng lại ở việc dựng hình dáng, mà còn phải tính toán cách thiết kế các khớp và chi tiết có thể tháo rời, giúp thuận tiện cho việc vận chuyển cũng như lắp ghép. Với mỗi sản phẩm "Ngựa Trời Gặp Lửa", Khởi Đăng Tác Khí phải dành khoảng 9 ngày làm việc tỉ mỉ mới có thể hoàn thành.

Người nghệ nhân chia sẻ, để làm ra một chiếc khung lồng đèn, khó nhất chính là khâu tạo khung mẫu. Từ một hình vẽ chỉ nằm trên giấy, người nghệ nhân từ đó đi sâu vào chi tiết của lồng đèn, một khối 3D được phân tách thành từng chi tiết nhỏ khác nhau. Đây là bước định hình "bản gốc" để làm nên khung hoàn chỉnh nên từng chi tiết đều phải làm thủ công rất tỉ mỉ. Có khi mất hàng tháng trời để hoàn thiện một khung mẫu đạt chuẩn. Khi đã có khung hoàn chỉnh, thanh trúc thẳng được đốt nóng uốn cong; từ đó, những thanh trúc nối lại làm một vòng liền nhau rồi ráp thành hình. Với kỹ thuật "uốn chết", bộ khung sẽ được cố định ngay cả khi tháo các mối nối, do đó độ hoàn thiện cao hơn.

Tiếp đến, lớp giấy kiếng màu được quét keo và dán căng lên khung. Người thợ phải kéo căng thật khéo léo để tránh rách giấy hay tạo nếp nhăn. Điểm đặc biệt của lồng đèn truyền thống là quy trình dán keo và giấy kiếng được thực hiện vô cùng tỉ mẩn: Keo được bôi từng nan trúc, mỗi mảnh giấy kiếng đều được đo đạc cẩn thận trước khi dán. Khác với các loại lồng đèn thông thường chỉ dán một lớp, lồng đèn truyền thống đòi hỏi hai lớp giấy kiếng để đảm bảo độ bền và tính thẩm mỹ. Chưa kể, do kích thước lồng đèn lớn cùng những đường nét cong lượn phức tạp, công đoạn này tiêu tốn nhiều thời gian và công sức hơn hẳn so với việc dán các loại lồng đèn khác. Sau đó, màu sắc được vẽ tay bằng sơn khoáng, poster, acrylic,…, công đoạn này thường mất thêm 16-20 tiếng. Các chi tiết trang trí như miệng rồng, mắt cá,…, được gắn bổ sung, sau đó kiểm tra và chỉnh sửa lần cuối.

Chị Thủy cho biết mỗi bước đều đòi hỏi sự kiên nhẫn và chính xác cao. Người nghệ nhân chia sẻ, về nguyên vật liệu, các sản phẩm lồng đèn Trung thu chủ yếu dùng giấy kiếng hay nan trúc, vốn là những vật liệu dễ tìm. Tuy nhiên, công sức mà một người thợ bỏ ra cho mỗi sản phẩm đôi khi kéo dài từ 3 ngày đến hơn 1 tuần. Chi phí sản phẩm được ước tính dựa trên nguyên vật liệu và cả mức độ lao động mà người thợ đầu tư. Bên cạnh đó, còn có nhiều nguyên vật liệu khác và sự đầu tư vào máy móc, nhưng đây chỉ là phần "chìm" phía sau mỗi tác phẩm.

Anh Hoàng Sơn (đồng sáng lập nhóm Khởi Đăng Tác Khí) chia sẻ, làm lồng đèn truyền thống không chỉ là câu chuyện tay nghề mà còn là bài toán cân đo đong đếm giữa thời gian, nhân công và chi phí. Nếu coi lồng đèn như một sản phẩm thương mại, người thợ buộc phải tối ưu quy trình để rút ngắn công đoạn. Nhưng khi đặt tâm huyết như một tác phẩm nghệ thuật, giá thành lại đội lên vì cần nhiều công sức hơn. Chính vì vậy, để duy trì đội ngũ và lan tỏa nghề, họ thường chấp nhận bán với mức giá vừa phải, thậm chí thấp hơn giá trị thật. Sức ép này đã khiến không ít làng nghề, thợ thủ công phải bỏ nghề, chuyển sang công việc khác để mưu sinh.

Cùng chung tâm huyết và niềm đam mê với nghề thủ công truyền thống, các thợ tại xưởng Khởi Đăng Tác Khí dù gặp không ít trắc trở nhưng vẫn lặng thầm, cần mẫn để giữ cho những món đồ chơi Trung thu cổ còn mãi, thắp lên niềm vui tuổi thơ và gìn giữ hồn cốt văn hóa Việt.

Phần lớn thợ ở xưởng mới ngoài 20 tuổi, nhiều bạn vẫn là sinh viên trường mỹ thuật, kiến trúc. Vừa học, vừa làm, những ngày cao điểm họ phải ngủ lại tại xưởng, sáng mở mắt đã tiếp tục cặm cụi với công việc. Khi bước vào mùa tựu trường, các bạn sinh viên dành thời gian cho nghề ít đi, đơn hàng của xưởng cũng vì thế mà giảm bớt. Với nguồn nhân lực chủ yếu bán thời gian, vợ chồng chị Kim Thủy phải tự xoay xở nhiều khâu quan trọng. Nhưng chính niềm tin và tình yêu dành cho nghề đã giúp họ vượt qua giai đoạn thiếu người, thiếu thời gian để giữ cho xưởng luôn sáng đèn.

Đằng sau mỗi chiếc lồng đèn hoàn chỉnh là biết bao vất vả. Dây kẽm từng được dùng để nối khung vì dễ uốn, nhưng lại thường cứa rách tay, khiến thợ tại xưởng phải chuyển sang dây rút an toàn hơn. Người mới vào nghề phải học cách cầm máy khoan, máy gia nhiệt có thể lên tới 800 độ C – chỉ một sơ sẩy là gây nên bỏng rát. Khâu vẽ cũng lắm gian nan: Giấy kiếng trơn bóng, màu khó bám, buộc thợ phải thử nghiệm trong nhiều năm để tìm ra chất liệu phù hợp. Người thợ khi vẽ vừa phải nhanh để kịp tiến độ, vừa phải đúng nét, đều màu. Ngay cả khâu làm khung cũng là cả một quá trình học hỏi, rèn luyện để có thể tạo nên một khung cân đối, chắc chắn.

Có thể thấy, Khởi Đăng Tác Khí đã trở thành nơi tiếp lửa nghề cho những người trẻ yêu văn hóa truyền thống. Từ những đôi bàn tay còn đôi phần ngỡ ngàng ban đầu, họ học cách kiên nhẫn, tỉ mỉ, để rồi mỗi chiếc lồng đèn ra đời là kết tinh của tình yêu nghề, của sự chung tay vun đắp ký ức của người Việt.

Để lan tỏa tình yêu với lồng đèn truyền thống, Khởi Đăng Tác Khí đã dành nhiều tâm huyết tổ chức các sự kiện giao lưu và trưng bày vào mỗi dịp Trung thu về. 

Trong dịp Trung thu năm nay, nhóm đã mang đến một không gian đặc biệt tại Đình Sơn Trà (phường Tân Định, TP.HCM) với triển lãm lồng đèn truyền thống chủ đề "Ngựa trời gắp lửa". Đây không chỉ là nơi trưng bày hơn 50 tác phẩm lồng đèn đầy tâm huyết, mà còn là một không gian tái hiện Tết Trung thu xưa vô cùng công phu. Hơn thế nữa, mỗi tác phẩm đều đi kèm thông tin chi tiết về nguồn gốc, ý nghĩa, và luôn có thuyết minh viên sẵn sàng giải đáp để khách tham quan có thể hiểu sâu hơn về giá trị của từng chiếc lồng đèn. Qua triển lãm này, nhóm muốn gửi gắm thông điệp sâu sắc: Những giá trị văn hóa truyền thống, nếu không được trân trọng và gìn giữ, sẽ đứng trước nguy cơ biến mất giống như "Ngựa trời" trong câu chuyện dân gian.

Song song đó, nhóm còn thực hiện không gian nghệ thuật lồng đèn truyền thống "Trung thu Rước Rồng" tại trung tâm thương mại Parc Mall. Nơi đây tái hiện một khu vườn với nhiều tiểu cảnh được dựng, nổi bật là những tạo hình rồng lớn uy nghi vươn mình giữa biển lau sậy vàng óng ả. Mỗi góc nhỏ đều được thắp sáng bởi ánh đèn lồng dịu dàng, kết hợp cùng các chi tiết mây, tre, mang đến một không gian vừa huyền ảo, vừa đậm chất Trung thu xưa để khách tham quan thưởng lãm và chụp ảnh.

Trong tương lai, Khởi Đăng Tác Khí đặt mục tiêu không chỉ mở rộng quy mô các tác phẩm, mà còn đẩy mạnh truyền bá nghề làm lồng đèn giấy kiếng truyền thống. Để hiện thực hóa điều đó, nhóm đang lên kế hoạch tổ chức các workshop trải nghiệm, nhằm phổ biến kỹ thuật chế tác lồng đèn thủ công đến cộng đồng. Đồng thời, Khởi Đăng Tác Khí cũng mong muốn hợp tác với các họa sĩ và nhà thiết kế, khuyến khích họ sáng tạo trên chất liệu truyền thống độc đáo này. 

Thông qua những hoạt động văn hóa ý nghĩa, Khởi Đăng Tác Khí hy vọng sẽ truyền cảm hứng và để khẳng định rằng nghề thủ công truyền thống hoàn toàn có thể tồn tại bền vững và phát triển rực rỡ trong dòng chảy đời sống hiện đại.

>>> Xin mời quý vị đón xem Thời sự HTV lúc 20 giờ và Chương trình Thế giới 24G lúc 20 giờ 30 phút mỗi ngày trên kênh HTV9